<55. Catena aurea in Matthaeum>

^a Is. 40, 9-10: «... quae evangelizas... quae evangelizas...».

^b ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. Cf. Augustinus Hipponensis, Confessionum libri tredecim, lib. 9, c. 5, CCSL 27, lin. 8 sqq.: «Et insinuaui per litteras antistiti tuo, uiro sancto ambrosio, pristinos errores meos et praesens uotum meum, ut moneret, quid mihi potissimum de libris tuis legendum esset, quo percipiendae tantae gratiae paratior aptior que fierem. At ille iussit Esaiam prophetam, credo, quod prae ceteris evangelii uocationis que gentium sit praenuntiator apertior. Verum tamen ego primam huius lectionem non intellegens totum que talem arbitrans distuli repetendum exercitatior in dominico eloquio».
¶Nota 1 : Au Moyen Âge, l’autorité «Glossa», relayée par l’expression «ut dicit glossa», ne désigne pas nécessairement des emprunts à la Glose ordinaire. Sans déterminatif, elle peut désigner n’importe quel commentaire adventice de n’importe quel auteur. Dans la Catena aurea, l’abréviation «Glo.» ou «Glos.» des manuscrits désigne (par ordre de fréquence, au vu de l’avancement des travaux à la date de cette note) des citations de la Glose ordinaire, des explicitations propres à Thomas, tantôt citations du commentaire d’Anselme de Laon (CMT), plus rarement des citations d’autres textes.
¶Nota 2 : L’expression “sublimitas evangelice doctrine” est propre à la seule préface de la Catena aurea in Matthaeum (CMT) dans laquelle elle revient 5 fois dans des «Gloses» qui sont en réalités des sentences rédigées par Thomas. Tous les efforts pour identifier la source de ces sentences dans les manuscrits de la Glose ordinaire restent vains à ce jour, bien que nous n’ayons pu en examiner qu’une infime minorité, privilégiant les manuscrits de la Glose ordinaire d’origine ou provenance parisienne et italienne, en particulier les manuscrits conservés au Mont Cassin susceptibles d’avoir été consultés par Thomas. Voir GLOSSEM , inventaire des manuscrits de la Bible latine glosée. [MM2020]
<Paral. Thomae de Aquino> CMTpro.1, 28, 32, 38, 41; cf. § 30: «sublimitas evangelice auctoritatis». On ne la retrouve chez aucun autre auteur latin (LLT2019)
<Non hab.> Glossa ordinaria [Strasbourg, 1481, t. 1-4], ed. Gloss-e . Albertus magnus, In Is. prol. et c. 40, Opera, t. 19, 1952. [MM2015] [MM2018] [MM2019]

^c ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Contra Faustum, lib. 2, § 2, CSEL 25, p. 255.12-18: «Non enim omnes illi evangelium conscripserunt, sed tamen omnes evangelium praedicauerunt. [a] Narratores quippe originis, factorum, dictorum, passionum Domini Iesu Christi proprie dicti sunt evangeliste. [b] Nam et ipsum nomen si queramus quid latine interpretetur, bonus nuntius dicitur evangelium uel bona adnuntiatio quod quidem cum aliquid bonum adnuntiatur, semper dici potest, proprie tamen hoc uocabulum obtinuit illa quam dixi adnuntiatio saluatoris. Si autem uos aliud adnuntiatis, extra evangelium uos esse manifestum est». [FG2013]

^d ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 1, § 2, Burgundionis versio = BAV, Vat. lat. 383, f. 1ra (V); Firenze, BML, Plut. 14.dex.4, f. 3ra-rb (F): «[a] Quid unquam igitur evangeliis his equale fiet utique? Deus in terra, homo in celo, et omnia mixtim facta sunt […].[b] Et erat videre prolixum solutum esse prelium [c] et amicitias Deo ad nostram factas fuisse naturam, [d] diabolum confusum, demones fugientes [...] mortem solutam, paradisum apertum [V, apertam F] […] Que autem a piscatoribus annunciata sunt ? Proprie et principaliter evangelia utique vocabuntur. Non quoniam certa et immobilia solum sunt bona et super [supra F] dignitatem nostram, sed quoniam et cum facilitate omni nobis data sunt. Neque enim quia laboravimus et sudavimus et fatigati sumus, sed quia dilecti fuimus a Deo solum, suscepimus que suscepimus».
<potius quam>   Chrysostomus , In Mt., hom. 1, Anniani versio (Paris, BnF, lat. 1776, f. 3vb-4rab5 ): «[a] Deus conversatur in terris, homo vero ascendit in celum, facta est omnium una permixtio. [...] [b] Erat cernere antiquum repente prelium dissolutum, [c] Deum hominibus reconciliatum, [d] diabolum vero confusum, demones cum tremore fugientes, mortem peremptam, paradisum apertum. [...] Que vero piscatorum annuntiata sunt verbiis? Proprie ac vere evangelia nominantur non tantum quia sunt firma ac penitus immobilia supraque nostram eminentie dignitatem sed quia cum omni etiam nobis facilitate donata sunt. Non enim laboribus nostris atque sudoribus non doloribus et erumpnis sed per Dei tantummodo in nos caritatem tam grandia hec premissa suscepimus». [MM2019]
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 1, § 2, PG 57, 15.56-16.25: «[a] Τί ποτ’ οὖν τῶν εὐαγγελίων τούτων ἶσον γένοιτ’ ἄν; Θεὸς ἐπὶ γῆς, ἄνθρωπος ἐν οὐρανῷ · καὶ πάντα ἀναμὶξ ἐγένετο, ἄγγελοι συνεχόρευον ἀνθρώποις, ἄνθρωποι τοῖς ἀγγέλοις ἐκοινώνουν, καὶ ταῖς ἄλλαις ταῖς ἄνω δυνάμεσι· [b] καὶ ἦν ἰδεῖν τὸν χρόνιον λυθέντα πόλεμον , [c] καὶ καταλλαγὰς Θεοῦ πρὸς τὴν ἡμετέραν γεγενημένας φύσιν , [d] διάβολον αἰσχυνόμενον , δαίμονας δραπετεύον τας, θάνατον λελυμένον , παράδεισον ἀνοιγόμενον , κατάραν ἠφανισμένην, ἁμαρτίαν ἐκποδὼν γεγενημένην, πλάνην ἀπεληλαμένην, ἀλήθειαν ἐπανελθοῦσαν, τῆς εὐσεβείας τὸν λόγον πανταχοῦ κατασπειρόμενον καὶ κομῶντα, τὴν τῶν ἄνω πολιτείαν ἐπὶ τῆς γῆς πεφυτευμένην, μετὰ ἀδείας τὰς δυνάμεις ἐκείνας ὁμιλούσας ἡμῖν, καὶ τῇ γῇ συνεχῶς ἀγγέλους ἐπιχωριάζοντας, καὶ πολλὴν ὑπὲρ τῶν μελλόντων τὴν ἐλπίδα οὖσαν. Διὰ τοῦτο Εὐαγγέλιον τὴν ἱστορίαν ἐκάλεσεν, ὡς τά γε ἄλλα πάντα ῥήματα μόνον ἐστὶ πραγμάτων ἔρημα, οἷον χρημάτων περιουσία, δυναστείας μέγεθος, καὶ ἀρχαὶ καὶ δόξαι καὶ τιμαὶ, καὶ τὰ ἄλλα ὅσα παρὰ ἀνθρώποις ἀγαθὰ εἶναι νομίζεται. Τὰ δὲ παρὰ τῶν ἁλιέων ἀπαγγελθέντα γνησίως τε καὶ κυρίως εὐαγγέλια ἂν καλοῖντο οὐκ ἐπειδὴ βέβαια καὶ ἀκίνητα μόνον ἐστὶν ἀγαθὰ, καὶ ὑπὲρ τὴν ἀξίαν τὴν ἡμετέραν , ἀλλ’ ὅτι καὶ μετ’ εὐκολίας ἁπάσης ἡμῖν ἐδόθη . Οὐδὲ γὰρ πονήσαντες καὶ ἱδρώσαντες, οὐ καμόντες καὶ ταλαιπωρηθέντες, ἀλλ’ ἀγαπηθέντες παρὰ τοῦ Θεοῦ μόνον, ἐλάβομεν ἅπερ ἐλάβομεν». [ACB2014] [MM2016]
¶Nota : 1. Thomas omet la citation chrysostomienne du texte de l’évangile parce que les sentences précédentes suffisent à reconstituer le contexte.
¶Nota : 2 . Cf. G.   Mercati , «La versione antica delle omilie 9-25 ‘in Matthaeum’ di S. Giovanni Crisostomo fatta da Aniano», in Note di letteratura biblica e cristiana antica, Roma, 1901 (Studi e testi 5), p. 143-144. [MM2019]

^e Io. 1, 14.

^f ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De vera religione, c. 16, § 30.1-8, CCSL 32, p. 205-206: «Sed cum omnibus modis medeatur animis deus pro temporum opportunitatibus, quae mira sapientia eius ordinantur, de quibus aut non est tractandum aut inter pios perfectos que tractandum est, nullo modo beneficentius consuluit generi humano quam cum ipsa dei sapientia, id est unicus filius consubstantialis patri et coaeternus totum hominem suscipere dignatus est «et uerbum caro factum est et habitauit in nobis». ita enim demonstrauit carnalibus et non ualentibus intueri mente ueritatem corporeis que sensibus deditis, quam excelsum locum inter creaturas habeat humana natura; quod non solum uisibiliter -nam id poterat et in aliquo aethereo corpore ad nostrorum aspectuum tollerantiam temperato - sed hominibus in uero homine apparuit». [FG2013]*

^g ¶Fons : Augustinus Hipponensis (pseudo), Sermones supposititios, sermo 128 de tempore in natali Domini 12 (inc. «Dominus noster Jesus Christus, fratres charissimi, qui in aeternum est cunctorum creator» ), PL 39, 1997 = ed. Maurina, t. 5, 161: «Dominus noster Jesus Christus, fratres charissimi, qui in aeternum est cunctorum creator, hodie de matre nascendo, factus est nobis salvator. Natus est nobis hodie in tempore per voluntatem, ut nos perducat ad Patris aeternitatem. Factus est Deus homo, ut homo fieret Deus. Ut panem Angelorum manducaret homo, Dominus Angelorum hodie factus est homo. Hodie impleta est prophetia illa, quae dicit, Rorate, coeli, desuper; et nubes pluant justum: aperiatur terra, et germinet Salvatorem (Isai. XLV, 8). Factus est igitur qui fecerat, ut inveniretur qui perierat». <vel>   Id., Sermo 22 in Epiphania Domini 6, inc. «Hodie verus sol», § 1, Sermones Caillau Saint-Yves 2 : Augustini operum supplementum, t. 2, p. 105b (Monte Cassino, cod. 16, f. 57 Augustino tributus) =   Hieronymus (  pseudo), Tractatus de Natali Domini, in   Alcuinus, A dversus felicis Haeresin libellus ad abbates et monachos gothiae missus, PL 101, 109A: «item de Tractatu sancti ejusdem de Natali Domini: Hodie verus sol ortus est mundo, hodie in tenebris saeculis lumen egressum est. Deus factus est homo ut homo fieret Deus. Formam servi Dominus accepit, ut servus verteretur in Domino; coelorum habitator et conditor habitavit in terris, ut homo colonus terrae migraret ad coelos.»Hodie in tenebris seculi lumen exortum est. Deus factus est homo ut homo fieret Deus. Formam Dominus servi accepit ut servus verteretur in Dominum».
<Paral. Thomae de Aquino> Summae theologiae tertia pars, q. 1 art. 2 co.: «Et hoc collatum est nobis per Christi humanitatem, dicit enim Augustinus, in quodam sermone de nativitate Domini, factus est Deus homo, ut homo fieret Deus».
¶Nota : La sentence “Factus... Deus” est associée à plusieurs sermons pseudo augustiniens ou attribués à d’autres auteurs anciens. Le sermon Dominus noster publiés par les Mauristes semble celui qui a bénéficié de la diffusion la plus large sous le nom d’Augustin et comme sermon de Noël. [MM2019]

^h ¶Fons : Leo Magnus , Epistola 28 (sive Tomus ad Flavianum de Eutyche in concilio Chalcedonensi laudatus), in Conciliorum oecumenicorum decreta, ed. Alberigo, 1973, p. 78b30-37; ACO 2/2, p. 27.12-14; Concilium Constantinopolitanum II, actio 6, ACO 4/2, p. 169.7-10: «Adsumpsit formam servi sine sorde peccati, humana augens, divina non minuens, quia exinanitio illa qua [quae ACO (Φ^c/m^c N)] se invisibilis [invisibilem ACO (Φ^c/m^c)] visibilem praebuit et creator ac dominus omnium rerum unus voluit esse mortalium, inclinatio [inclinatus N] fuit miserationis, non defectio potestatis». ¶Nota : cf.   Morard 2005. [MM2015]

ⁱ Is. 40, 10.

^j ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. Cf. Glossa ordinaria (1Rg. 28, 11), [Strasbourg, 1481, t. 2, facsim., p. 45° marg.], ed. Gloss-e: «Queris utrum potuerit malignus spiritus excitare animam iusti ut videretur et loqueretur cum Saul? Nonne et magis mirandum est quod as Dominum assumpsit et constituit supra pinnam templia? Quomodo enim fecerit factum est nisi quis dicat faciliorem diabolo fuisse licentiam ad Dominum vivum unde voluit assumendum et ubi voluit ad constituendum quam ad Samuelis spiritum excitandum. Si autem hoc non conturbat, quia voluit Dominus et permisit nulla diminutione sue potestatis et divinitatis id fieri, sicut a Iudeis se crucifigi et interfici passus est, non est absurdum credere aliqua dispensatione permissum fuisse ut non dominante magica arte vel potentia sed dispensatione occulta que pythonissam et Saulem latebat se ostenderet spiritus iusti aspectibus regis divina eum sententia percussurus».
<Non hab.> Glossa ordinaria [Strasbourg, 1481, t. 3, in loc. cit.], ed. Gloss-e . Albertus magnus, In Is., lc. cit., Opera, t. 19, 1952, p. 412 [MM2019]

^k ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De doctrina christiana, lib. 1, c. 12.12, CCSL 32, p. 13.7-8: «non igitur per locorum spatia ueniendo, sed in carne mortali mortalibus apparendo uenisse ad nos dicitur» <ex quo>   Petrus Lombardus, Glossa magna in Paul. (1Cor. 1, 19), PL   191, 1543.45 [MM2019]

^l ¶Fons : Leo Magnus , Tractatus septem et nonaginta, tract. 70, CCSL 138A, p. 428.58-62 [= sermo 70 (68) de passione Domini, PL 54, 381C-382A]: «Sed in his omnibus simul sunt et humilitas hominis et celsitudo deitatis, nec misericordiae ratio maiestatem miserentis obscurat, quia de ineffabili potentia factum est, ut dum homo uerus est in Deo inuiolabili, et deus uerus est in carne passibili, conferretur homini gloria per contumeliam, incorruptio per supplicium, uita per mortem». [MM2015]

^m ¶Fons : <revera> Petrus Lombardus, Sententiae   , lib. 3, d. 19, c. 1, § 4, ed. I. Brady, p. 119.19-22: «Augustinus in libro de baptismo parvulorum: Fuso enim sanguine sine culpa, omnium culparum chirographa deleta sunt, quibus debitores qui in eum credunt a diabolo antea tenebantur».   =   Petrus Lombardus, Glossa magna (Col. 2, 14), PL 192, 276.26.
<cuius fons>   Augustinus Hipponensis, De peccatorum meritis et remissione et de baptismo parvulorum, lib. 2, c. 30, § 49, CSEL 60, p. 120.12-14: «Nostrum ergo corpus mortuum est propter peccatum, christi autem corpus solum mortuum est sine peccato, ut fuso sanguine sine culpa omnium culparum chirographa delerentur, quibus debitores, qui in eum credunt , a diabolo antea tenebantur».
¶Nota : Thomas cite Augustin à partir de la sentence de Pierre Lombard à laquelle il donne une portée plus générale en remplaçant «debitores qui in eum credunt» par homines, et le subjonctif delerentur par le parfait deleta sunt. [MM2019]

ⁿ ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. Cf. Glossa ordinaria (Is. 40, 10) interl., [Strasbourg, 1481, t. 3, facsim. p. 61b]: « Brachium eius : qui formam servi accipit». [MM2015]
<Non hab.> Albertus Magnus e-corpus, Gloss-e, PL, LLT.
¶Nota : Les expressions “homines a peccato liberati” et “virtus Christi patientis” est propre aux écrits de Thomas d’Aquin, sans équivalent dans les bases de données textuelles citées. [MM2019]

^o ¶Fons : Leo Magnus , Tractatus septem et nonaginta, tract. 70, CCSL 138A, p. 428.65-68 [= sermo 70 (68) de passione Domini, PL 54, 382A]: «Sed adfuit nobis in Christo singulare praesidium, ut in natura passibili mortis conditio non maneret, quam inpassibilis essentia recepisset, et per id quod non poterat mori, posset id quod erat mortuum suscitari». [MM2015]

^p Mt. 5, 12.

^q ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.
<Non hab.> PL, LLT, Glossa ordinaria (Is. 40, 9), [Strasbourg, 1481, t. 3, facsim., p. 61b], ed. Gloss-e [MM2015]

^r ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Contra Faustum, lib. 4, § 2, CSEL 25, p. 268.27-269.4: «[a] Temporalium quidem rerum promissiones testamento uetere contineri et ideo uetus testamentum appellari nemo nostrum ambigit, et quod [b] aeterne uitae promissio regnum que caelorum ad nouum pertinet testamentum». [FG2013]

^s Ez. 1, 5-14.

^t ¶Fons : Cf. Glossa ordinaria, Prothemata, Cum multi scripsisse, Cas239, p. 17; Som375, f. 1v, ed. Gloss-e: «Doctrina evangelica ideo nobis hoc numero contenta videtur [...]. Ipse vero predictorum animalium figere more soniantium nec varie sunt nec illusorie sed certi et iocundi mysterii sunt sibi conscie quia sancti evangeliste qui huiusmodi conformationibus figurantur per totum textum sue narrationis illum predicant et exponunt qui ad restituendum nobis perdite beatitudinis statum nasci voluit ut homo immolari ut vitulus surgere ut leo conscendere ut aquila. Dicis itaque mihi cur ergo singuli singulis et non [+ omnes Cas239] omnibus figuris assignantur. Cum omnes consonantur, astruant Christi nativitatem, passionem, resurrectionem, ascensionem. Posset utique hec fieri sed secundum quoddam genus dicendi . Non insolenter figura cuique vel officium ascribitur specialiter secundum illud quo principalius tractasse videtur».
Cf. Glossa ordinaria (Mt.), Prothemata, Mattheus cum primo, [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 2b], ed. Gloss-e : «Designantur etiam evangeliste quattuor figuris que non sunt deceptorie sed iocundi mysterii sibi conscie. Mattheus in homine intelligitur, quia circa humanitatem Christi principaliter immoratur, Marcus in leone, quia agit de resurrectione, Lucas in vitulo agens de sacerdotio, Iohannes in aquila scribens sacramenta divinitatis. Christus vero quem describunt homo fuit de virgine natus, vitulus in immolatione, leo in resurrectione, aquila in ascensione. Vel in homine humanitas, in vitulo sacerdotium, in leone regnum, in aquila exprimitur divinitatis sacramentum».
Cf. Glossa ordinaria (Ex. 15, 15), Prothemata, [Strasbourg, 1481, t. 1, facsim., p. 163b-164a], ed. Gloss-e: «BEDA: Quia in figura quatuor animalium, duo qui per per hominem et vitulum signantur, passionem et mortem signaverunt, duo qui per leonem et aquilam victoriam, qua scilicet mortem destruxit. Homo enim Deus per incarnationem mortalis factus apparuit. Vitulus vero oblatus pro nobis in altari crucis extitit. Item leo mortem superando, aquila factus est ascendendo. DUO ergo CIRCULI SUNT IN LATERE UNO, ET DUO IN ALTERO, quia duo evangeliste assumptionem in Domino humane fragilitatis; et duo victoriam qua de assumpta fragilitate et morte triumphavit, insinuant. Quasi enim levum latus duos habuit circulos, cum duo evangeliste incarnationem Christi et passionem figurarent. Dextrum quoque duos, cum duo alii resurrectionem et ascensionem, que ad future gloriam vite pertinent expresserunt».
Cf. Anselmus Laudunensis, In Mt., prol., Alençon, BM, 26, f. 91rb -91va: «Hec itaque quatuor animalia licet illum spiritualiter designent qui factus est homo nascendo, vitulus moriendo, leo resurgendo, aquila celos ascendendo, universaliter tamen omnes comprehendunt fideles».
<cuius fons>   Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] prol., Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 5va ; Madrid, Bibl. nac., 198, f. 2vb et sequela : «Et sciendum quia sicut hec quatuor animalia quattuor significant evangelistas ut possint etiam intellegi in persona Christi. Nam ipse Christus homo fuit nascendo, vitulus moriendo, leo resurgendo».
<Non hab.> PL; LLT; Anselmus, In Mt. Paris, BnF, lat. 2491 (prol. = Remigius Autissiodorensis in Mt. !) ; Glossa ordinaria (Is. 40, 9), [Strasbourg, 1481, t. 3, facsim., p. 61b], ed. Gloss-e; Huguo de Sancto Caro, Postille in Mt. [MM2019]
¶Nota : Thomas traite ici de façon très personnelle la correspondance allégorique traditionnelle entre les évangiles, les quatre animaux de la vision d’Ezéchiel et les mystères de la vie du Christ. Il se distingue cependant de la façon la plus répandue de traiter ce thème qui consiste à attribuer séparément un mystère particulier de la la “doctrine évangélique à chaque évangéliste”. Selon la suggestion de l’antique prothème Cum multi qu’il a pu lire au Mont-Cassin (Cas239), il attribue ces mystères in solidum aux quatre évangiles. A la différence des prologues d’Anselme de Laon et de Rémi d’Auxerre qui adoptent avec Grégoire et Jérôme le quaternaire naissance, passion, résurrection et ascension, qui met l’accens sur la vie humaine du Christ, Thomas déplace le point de gravité à la racine de l’activité salvifique, dans l’acte même de l’incarnation. Les mystères retenus sont la divinité assumante, l’humanité assumée, la mort et la Résurrection. Par l’expression “divinitatem assumentem, humanitatem assumptam”, il montre qu’il est déjà hanté par le rejet de la thèse de l’Assumptus homo. On notera qu’il tient l’expression divinitatem assumentem d’Anselme de Laon ( CIO6d4.13 : Alcuinus) qui l’a lui-même empruntée à Eric d’Auxerre. [MM2020]

^u ¶Fons : Gregorius Magnus , Super Ezechielem, lib. 1, hom. 4, § 1.21-29 , CCSL 142, p. 47: «Ipse enim unigenitus Dei filius ueraciter factus est homo, ipse in sacrificio nostrae redemptionis dignatus est mori ut uitulus, ipse per uirtutem suae fortitudinis surrexit ut leo. Leo etiam apertis oculis dormire perhibetur, quia in ipsa morte in qua ex humanitate redemptor noster dormire potuit, ex diuinitate sua immortalis permanendo uigilauit. Ipse etiam post resurrectionem suam ascendens ad caelos, in superioribus est eleuatus ut aquila». [FG2013]

^v ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt.), Argumentum, marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 3a], ed. Gloss-e : «Mattheus in homine intelligitur quia circa humanitatem Christi principaliter immoratur. Marcus in leone quia agit de resurrectione. Lucas in vitulo agens de sacerdotio. Iohannes in aquila scribens sacramenta divinitatis». [MM2015]

^w Mc. 1, 1.

^x ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, prol., CCSL 14, § 7.125-128, § 8.137-144, p. 5-6: «[§7] Et bene accidit, ut quoniam evangelii librum secundum Matthaeum diximus esse moralem, opinio huius cemodi non praetermitteretur [premittetur P (Leningrad, F. V. I, n. 6)]; mores enim proprie dicuntur humani. [...] [§ 8] Ortum hominis alius descripsit uberius, mores quoque hominis praeceptis uberioribus erudiuit; alius a potentiae coepit expressione diuinae, quod ex rege rex, fortis ex forte, uerus ex uero uiuida mortem uirtute contempserit; tertius sacrificium sacerdotale praemisit et ipsam uituli inmolationem stilo quodam pleniore diffudit; quartus copiosius ceteris diuinae miracula resurrectionis expressit».* praetermitteretur] Cf. CCSL 14, p. 5, in apparatu. [FG2013]*

^y ¶Fons : Gregorius Magnus , Super Ezechielem, lib. 1, hom. 4, § 1.8-15, CCSL 142, p. 47: «Quod enim quattuor haec pennata animalia sanctos quattuor evangelistas designent, ipsa uniuscuiusque libri evangelici exordia testantur. Nam quia ab humana generatione coepit, iure per hominem Matthaeus; quia per clamorem in deserto, recte per leonem Marcus; quia a sacrificio exorsus est, bene per uitulum Lucas; quia uero a diuinitate uerbi coepit, digne per aquilam significatur Iohannes, qui dicens: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud Deum, et Deus erat uerbum, dum in ipsam diuinitatis substantiam intendit, quasi more aquilae oculos in solem fixit». [FG2013]

^z ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 1, c. 5, § 8, CSEL 43, p. 8.14-9.2: «Ex quo intellegi datur, si diligenter aduertas, tres evangelistas temporalia facta domini et dicta, quae ad informandos mores uitae praesentis maxime ualerent, copiosius persecutos circa illam actiuam uirtutem fuisse uersatos, iohannem uero facta domini multo pauciora narrantem, dicta uero eius, ea praesertim, quae trinitatis unitatem et uitae aeternae felicitatem insinuarent, diligentius et uberius conscribentem in uirtute contemplatiua commendanda suam intentionem praedicationem que tenuisse». [b]   Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 1, c. 6, § 9, CSEL 43, p. 9.10-10.14: «Multo enim congruentius ille qui regiam christi personam maxime commendauit per leonem significatus accipitur. unde et in apocalypsi cum ipsa tribu regia leo commemoratus est, ubi dictum est: uicit leo de tribu iuda. secundum mattheum enim et magi narrantur uenisse ab oriente ad regem quaerendum et adorandum, qui eis per stellam natus apparuit, et ipse rex Herodes regem formidat infantem adque, ut eum possit occidere, tot paruulos necat. quod autem per uitulum lucas significatus sit propter maximam uictimam sacerdotis, neutri dubitauerunt. ibi enim a sacerdote zacharia incipit sermo narrantis, ibi cognatio mariae et elisabeth commemoratur, ibi sacramenta primi sacerdotii in infante christo impleta narrantur, et quaecumque alia possunt diligenter aduerti, quibus appareat lucas intentionem circa personam sacerdotis habuisse. Marcus ergo, qui neque stirpem regiam neque sacerdotalem uel cognationem uel consecrationem narrare uoluit et tamen in eis uersatus ostenditur, quae homo christus operatus est, tantum hominis figura in illis quattuor animalibus significatus uidetur. Haec autem animalia tria, siue leo siue homo siue uitulus, in terra gradiuntur, unde isti tres evangelistae in his maxime occupati sunt, quae christus in carne operatus est et quae praecepta mortalis uitae exercendae carnem portantibus tradidit. at uero iohannes supra nubila infirmitatis humanae uelut aquila uolat et lucem incommutabilis ueritatis acutissimis adque firmissimis oculis cordis intuetur». [FG2013]

^aa ¶Fons : Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] prol., Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 5va ; Madrid, Bibl. nac., 198, f. 2va : «Doctores enim grecorum per homines intelligunt Mattheum quia genealogiam [genealogia Md198] Domini secundum carnem descripsit. Per leonem vero Iohannem quia sicut leo suo rugitu cunctis bestiis timorem [terrorem Bar548] incutit, sic et Iohannes cunctis hereticis timorem incutit [terrorem incussit dicendo   In principio erat Verbum Bar548]. Per vitulum intellexerunt Lucam quia vitulus sacerdotalis erat hostia et ipse semper circa templum et sacerdotium versatus est cum ait   fuit in diebus Herodis etc. Et per aquilam Marcum intellexerunt quia aquila in divinis Scripturis solet significare Spiritum sanctum. Spiritus vero sanctus locutus fuit per ora prophetarum, et quia ipse a [ om. Bar548] prophetico testimonio exorsus est». [MM2019]

^ab Cf. Lc. 1, 1.

^ac ¶Fons : Glossa ordinaria, <54.2> Prologus sancti Hieronymi in evangelistas, [Strasbourg, 1481, t. 4, p. 1b-2°], ed. Gloss-e <cuius fons> = Hieronymus, In Mt., praef., CCSL 77, p. 1.1-2.26: «Plures fuisse qui evangelia scripserunt et Lucas evangelista testatur dicens: ‘quoniam quidem multi conati sunt ordinare narrationem rerum quae in nobis completae sunt, sicut tradiderunt nobis qui ab initio ipsi uiderunt sermonem et ministrauerunt ei’; et perseuerantia usque in [ad R (Karlsruhe, Aug. Perg. CCLIII) G (Sankt-Gallen 126)] praesens tempus monumenta declarant quae a diuersis auctoribus edita diuersarum heres eon fuere principia, ut est illud iuxta Aegyptios et Thoman et Mathian et Bartholomeum, duodecim quoque apostolorum et Basilidis atque Apellis ac [et B (Boulogne-sur-Mer, BM 42 (47), prov. Saint-Vaast) P (BAV, Pal. lat. 177, prov. Lorsch)] reliquorum quos enumerare longissimum est, cum hoc tantum inpraesentiarum necesse sit dicere extitisse quosdam qui sine spiritu et gratia Dei conati sunt magis ordinare narrationem quam historiae texere ueritatem; quibus iure potest illud propheticum coaptari: ‘uae qui prophetant de corde suo, qui ambulant post spiritum suum, qui dicunt: dicit Dominus, et Dominus non misit eos; de quibus et Saluator in evangelio Iohannis loquitur: ‘omnes qui ante me uenerunt fures fuerunt et latrones. Qui uenerunt’, non qui missi sunt; ipse enim ait: ‘ueniebant et ego non mittebam eos’, in uenientibus praesumptio temeritatis, in missis obsequium seruitutis est. Ecclesia autem, quae supra petram Domini uoce fundata est quam introduxit rex in cubiculum suum et ad quam per foramen descensionis occultae misit manum suam similis dammulae hinulo que ceruorum, quattuor flumina paradisi instar eructans, quattuor et angulos et anulos habet, per quos quasi arca testamenti et custos legis domini lignis inmobilibus [mobilibus R (Karlsruhe, Aug. Perg. CCLIII) L (Laon, Bibl. Mun. 68) G (Sankt-Gallen 126) K (Karlsruhe. Aug. Perg. CXCIV)] uehitur». [FG2013] [MM2019]

^ad ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 1, c. 2, § 3, CSEL 43, p. 3.6-4.2: «Isti igitur quattuor evangelistae uniuerso terrarum orbe notissimi, et ob hoc fortasse quattuor, quoniam quattuor sunt partes orbis terrae, per cuius uniuersitatem christi Ecclesiam dilatari ipso sui numeri sacramento quodammodo declararunt, hoc ordine scripsisse perhibentur: primus mattheus, deinde Marcus, tertio lucas, ultimo iohannes. unde alius eis fuit ordo cognoscendi adque praedicandi, alius autem scribendi. ad cognoscendum quippe adque praedicandum primi utique fuerunt qui secuti dominum in carne praesentem dicentem audierunt facientem que uiderunt adque ex eius ore ad evangelizandum missi sunt. sed in conscribendo evangelio, quod diuinitus ordinatum esse credendum est, ex numero eorum, quos ante passionem dominus elegit, primum adque ultimum locum duo tenuerunt, primum mattheus, ultimum iohannes, ut reliqui duo, qui ex illo numero non erant, sed tamen christum in illis loquentem secuti erant, tamquam filii amplectendi ac per hoc in loco medio constituti utroque ab eis latere munirentur». [FG2013]

^ae ¶Fons : Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] prol. 2, Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 8va -9ra; Madrid, Bibl. nac., 198, f. 5ra: «Mattheus enim scripsit in Iudea sub tempore Gagi Gallicule [Galligule Md198] imperatoris, Marcus in Italia Rome, sub tempore Neronis, Lucas vero Achaie Beotieque partibus, rogatus a Theophilo et Iohannes Ephesi in Asia minori [Asiam minoris Md198] sub tempore Nerve principis».
<Non hab.> PL LLT [MM2019]

^af ¶Fons : <revera> Zacharias Chrysopolitanus , Unum ex quattuor, praefatio, PL 186, 14A = BAV, Arch.Cap.S.Pietro.F.34, f. 10va : «Beda quoque super Lucam: [1] Cum sint quattuor evangelistae, non tam quattuor Evangelia, quam unum quattuor librorum veritate consonum ediderunt. Sicut enim [2] duo versus eamdem prorsus habentes materiam, pro diversitate metri et verborum duo sunt, et tamen nonnisi unam continent sententiam, sic evangelistarum [14B] libri cum sint quatuor, unum continent Evangelium; quia unam doctrinam faciunt de fide catholica, de communione sacramentorum ac de praemio virtutum».
<cuius fons> [1]   Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 200.39-41: «Falsa uero euangelia lucas prima mox praefatione refellit, quoniam quidem multi, inquit, conati sunt ordinare narrationem, multos uidelicet eos non tam numerositate quam hereseos multifariae diuersitate commendans qui non spiritus sancti munere donati sed uacuo labore conati magis ordinarint narrationem quam historiae texuerint ueritatem ideo que aliis complendum opus in quo frustra sudauere reliquerint illis nimirum qui cum sint quattuor non tam quattuor euangelia quam unum quattuor librorum uarietate pulcherrima consonum ediderunt. Ediderunt enim sicut tradiderunt illis qui ab initio ipsi uiderunt et ministri fuerunt sermonis».
[2] <Non hab.> Beda, LLT, PL, Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2019]
<Paral. Thomae de Aquino> CMC1d1.2 [d]. [MM2020]

^ag ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 1, § 2, Burgundionis versio = BAV, Vat. lat. 383, ed. part. G. Mercati, «La versione antica delle omilie 9-25 ‘in Matthaeum’ di S. Giovanni Crisostomo fatta da Aniano», in Note di letteratura biblica e cristiana antica, Roma, 1901 (Studi e testi 5), p. 143-144; F = Firenze, BML, Plut. 14 dex.4, f. 3rb-va): «[a] Quid igitur? Non sufficiebat unus evangelista omnia dicere? Sufficiebat quidem sed, si quattuor qui scribunt sunt, ‘neque secundum eadem tempora neque in eisdem locis, cum neque convenissent et conlucuti essent ad invicem, deinde velut ab uno ore omnia loquuntur, maxima veritatis demonstratio hoc fit’. Sed tamen contrarium contigit, ait: Multis enim in locis dissonantes arguuntur. Ipsum quidem igitur hoc maximum signum veritatis est. Si enim per omnia consonarent cum certitudine […et usque ad tempus et usque ad locum et usque ad verba ipsa] nullus utique crederet inimicorum, quod non convenientes ex complacito quodam humano scripserunt [scripser’ F] que scripserunt […]. [b] Si autem [+ secundum V] aliquid de temporibus vel modis differenter annunciarunt, hoc nihil impedit eorum que dicta sunt veritatem […]. Quoniam in capitulis et in his que continent nostram vitam et que [et que V: in hiis que et F] predicationem constituunt, nequaquam aliquis eorum neque parvo dissonans apparet […]. [c] Si autem in miraculis non omnes omnia dixerunt, sed hic quidem hec, ille autem illa, hoc te non conturbet. Sive enim unus omnia dixisset, superfluus esset reliquorum numerus; sive omnes diversa et nova ab invicem scripsissent, non utique apparet consonantie demonstratio». [MM2016.01.25]
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 1, § 2, PG 57, 16: «Ἤρκει μέν· ἀλλὰ κἂν τέσσαρες ὦσιν οἱ γράφοντες, μήτε κατὰ τοὺς αὐτοὺς καιροὺς, μήτε ἐν τοῖς αὐτοῖς τόποις , μήτε συνελθόντες καὶ διαλεχθέντες ἀλλήλοις , εἶτα ὥσπερ ἀφ’ ἑνὸς στόματος πάντα φθέγγωνται μεγίστη τῆς ἀληθείας ἀπόδειξις τοῦτο γίνεται. Καὶ μὴν τοὐναντίον συνέβη, φησί· πολλαχοῦ γὰρ διαφωνοῦντες ἐλέγχονται. Αὐτὸ μὲν οὖν τοῦτο μέγιστον δεῖγμα τῆς ἀληθείας ἐστίν. Εἰ γὰρ πάντα συνεφώνησαν μετὰ ἀκριβείας, καὶ μέχρι καιροῦ, καὶ μέχρι τόπου, καὶ μέχρι ῥημάτων αὐτῶν, οὐδεὶς ἂν ἐπίστευσε τῶν ἐχθρῶν, ὅτι μὴ συνελθόντες ἀπὸ συνθήκης τινὸς ἀνθρωπίνης ἔγραψαν ἅπερ ἔγραψαν· οὐ γὰρ εἶναι τῆς ἁπλότητος τὴν τοσαύτην συμφωνίαν. Νυνὶ δὲ καὶ ἡ δοκοῦσα ἐν μικροῖς εἶναι διαφωνία πάσης ἀπαλλάττει αὐτοὺς ὑποψίας, καὶ λαμπρῶς ὑπὲρ τοῦ τρόπου τῶν γραψάντων ἀπολογεῖται. Εἰ δέ τι περὶ καιρῶν ἢ τόπων διαφόρως ἀπήγγειλαν, τοῦτο οὐδὲν βλάπτει τῶν εἰρημένων τὴν ἀλήθειαν. Καὶ ταῦτα δὲ, ὡς ἂν ὁ Θεὸς παρέχῃ, πειρασόμεθα προϊόντες ἀποδεῖξαι». [ACB2014]

^ah ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 1, c. 2, § 4, CSEL 43, p. 4.4-9: «Et quamuis singuli suum quendam narrandi ordinem tenuisse uideantur, non tamen unusquisque eorum uelut alterius praecedentis ignarus uoluisse scribere repperitur uel ignorata praetermisisse, quae scripsisse alius inuenitur, sed sicut unicuique inspiratum est non superfluam cooperationem sui laboris adiunxit». [FG2013]

^ai ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. <Non hab.> Glossa ordinaria [Strasbourg, 1481, t. 1-4], ed. Gloss-e . Cf. supra CMTpro.1. [MM2019]

^aj ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 1, c. 1, § 1, CSEL 43, p. 1.6-19: «Inter omnes diuinas auctoritates, quae sanctis litteris continentur, evangelium merito excellit. quod enim lex et prophetae futurum praenuntiauerunt, hoc redditum adque conpletum in evangelio demonstratur. cuius primi praedicatores apostoli fuerunt, qui dominum ipsum et saluatorem nostrum iesum christum etiam praesentem in carne uiderunt, cuius non solum ea, quae ex ore eius audita uel ab illo sub oculis suis operata dicta et facta meminerant, uerum etiam quae, priusquam illi per discipulatum adhaeserant, in eius natiuitate uel infantia uel pueritia diuinitus gesta et digna memoria siue ab ipso siue a parentibus eius siue quibuslibet aliis certissimis indiciis et fidelissimis testimoniis requirere et cognoscere potuerunt, inposito sibi evangelizandi munere generi humano adnuntiare curarunt. quorum quidam, hoc est mattheus et iohannes, etiam scripta de illo, quae scribenda uisa sunt, libris singulis ediderunt. ac ne putaretur, quod adtinet ad percipiendum et praedicandum evangelium, interesse aliquid, utrum illi adnuntient, qui eundem dominum hic in carne apparentem discipulatu famulante secuti sunt, an hi, qui ex illis fideliter conperta crediderunt, diuina prouidentia procuratum est per spiritum sanctum, ut quibusdam etiam ex illis, qui primos apostolos sequebantur, non solum adnuntiandi, uerum etiam scribendi evangelium tribueretur auctoritas». [FG2013]

^ak Is. 2, 2.

^al Io. 1, 16.

^am ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. Cf. Glossa ordinaria (Mc. 8, 2): [Strasbourg, 1481, t. 4, p. 109a marg.], ed. Gloss-e : «Scriptura recte intellecta predicat altitudinem celestium preceptorum et premiorum et altitudinem Christi qui est mons in vertice montium. Ipse enim edificatam super se civitatem, id est Ecclesiam in alta bonorum operum extollit et cunctis manifestat». Cf. etiam Hieronymus, Epistolae, ep. 18A, § 5, CSEL 54, p. 79.11 sqq.
<Non hab.> Glossa ordinaria; Patrologia latina; LLT.
¶Nota : L’association des versets bibliques cités à la figure du Christ et à l’enseignement de l’Ecriture est omniprésente dans la littérature, mais Thomas semble bien le rédacteur original de la sentence. [MM2020]

^an ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 1, c. 7, § 11, CSEL 43, p. 11.16-18: «Sed illud prius discutiendum est, quod solet nonnullos mouere, cur ipse dominus nihil scripserit, ut aliis de illo scribentibus necesse sit credere». [b]   Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 1, c. 35, § 54, CSEL 43, p. 60.17-61.2: «itaque cum illi scripserunt quae ille ostendit et dixit, nequaquam dicendum est, quod ipse non scripserit, quandoquidem membra eius id operata sunt, quod dictante capite cognouerunt. quidquid enim ille de suis factis et dictis nos legere uoluit, hoc scribendum illis tamquam suis manibus imperauit». [FG2017]

^ao Rm. 1, 16: «Non enim erubesco evangelium virtus enim Dei est in salutem omni credenti Iudaeo primum et Graeco».

^ap ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. <Non hab.> Glossa ordinaria; Patrologia latina; LLT. [MM2020]

^aq ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Epistulae, ep. 137 (ad Volusianum praefectum urbi proconsulemque Africae), § 18, CCSL 31B, p. 272.407: « Modus autem ipse dicendi, quo sancta scriptura contexitur, quam omnibus accessibilis, quamuis paucissimis penetrabilis! Ea quae aperta continet, quasi amicus familiaris sine fuco ad cor loquitur indoctorum atque doctorum; ea uero quae in mysteriis occultat, nec ipsa eloquio superbo erigit, quo non | audeat accedere mens tardiuscula et inerudita quasi pauper ad diuitem, sed inuitat omnes humili sermone, quos non solum manifesta pascat, sed etiam secreta exerceat ueritate hoc in promptis quod in reconditis habens. Sed ne aperta fastidirentur, eadem rursus operta desiderantur, desiderata quodammodo renouantur, renouata suauiter intimantur. His salubriter et praua corriguntur et parua nutriuntur et magna oblectantur ingenia. Ille huic doctrinae inimicus est animus, qui uel errando eam nescit esse saluberrimam uel odit aegrotando medicinam ». [MM2021]

^ar Mc. 16, 15.

^as ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.
<Paral. Thomae de Aquino> CMT26d8.7 (Remigius): «... non venerat unam tantum gentem redimere sed multos de omnibus gentibus».
<Non hab.> Glossa ordinaria, PL, LLT ; Hugo de Sancto Caro, Postille. [MM2020]

^at ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 29, § 2, CCSL 141, p. 246.38-42: «Omni ergo creaturae praedicatur evangelium, cum soli homini praedicatur, quia ille uidelicet docetur, propter quem in terra cuncta creata sunt, et a quo omnia per quamdam similitudinem aliena non sunt. Potest etiam omnis creaturae nomine omnis natio gentium designari». [FG2013]*

^au ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. <Non hab.> Glossa ordinaria [Strasbourg, 1481, t. 1-4], ed. Gloss-e . [MM2019]

^av ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Contra adversarium legis et prophetarum, lib. 1, CCSL 49, lin. 876 sqq.: «quamuis enim in uetere testamento propter temporalium bonorum promissionem malorum que comminationem seruos pariat temporalis ierusalem, in nouo autem, ubi fides impetrat caritatem, qua lex possit impleri non magis timore poenae quam dilectione iustitiae, liberos pariat aeterna ierusalem, tamen et illis temporibus fuerunt iusti spiritales, quos non occidebat littera iubens, sed uiuificabat spiritus iuuans. ».
<ex quo> =   Florus Lugdunensis , Expositio in Epistolas beati Pauli ex operibus sancti Augustini (Gal. 4, 22-24), § 93 ('Ex libro contra inimicum legis et prophetarum'), CCCM, 220B, p. 270.2 sqq.. [MM2021]

^aw ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.
<Non hab.> PL ; Glossa ordinaria [Strasbourg, 1481, t. 1-4], ed. Gloss-e . [MM2019] [MM2021]

^ax ¶Fons : [a] Hieronymus, In Mt., praef., CCSL 77, p. 2.26-34: «Primus omnium Mattheus est, publicanus cognomine Leui, qui evangelium in iudaea hebreo sermone edidit ob eorum uel maxime causam qui in Iesum crediderant ex Iudaeis et nequaquam legis umbram succedente evangelii ueritate seruabant; secundus Marcus interpres apostoli Petri et alexandrinae Ecclesiae primus episcopus, qui Dominum quidem saluatorem ipse non uidit sed ea quae magistrum audierat praedicantem iuxta fidem magis gestorum narrauit quam ordinem». [b] <revera> Glossa ordinaria (Mt.) Argumentum, marg. [Strasbourg, 1481, t. 4, p. 2b], ed. Gloss-e : «Mattheus cum primo predicasset evangelium in Iudea volens transire ad gentes, primus evangelium scripsit hebraice quod fratribus a quibus ibat ad memoriam reliquit. Sicut enim necesse fuit ad confirmationem fidei evangelium predicari sic et contra hereticos scribi». [FG2013] [FG2017]

^ay ¶Fons : Chrysostomus (  pseudo) , Opus imperfectum in Mt., prol., St-Omer, BM, 90, f. 3ra  (PG 56, 15-26 ) ; Roma, Vallicelliana, C9, f. 148v : « Corpus autem narrationis suae ordinavit hoc modo: primum nativitatem, deinde baptismum, tertio tentationem, in quarto doctrinam, in quinto miracula, in sexto passionem, in septimo resurrectionem et ascensionem ipsius [ Som Val, ejus PG] non solum historiam de Christo exponere volens per haec, verum etiam evangelicae vitae statum docere: quoniam nihil est quod ex parentibus nascimur, nisi iterum per aquam et Spiritum [+ sanctum PG] renati fuerimus ex Deo, quoniam quod de [ex PG] carne nascitur, caro est; quod autem de spiritu, spiritus est. Post baptismum autem necesse est contra diabolum stare, quoniam ad hoc quis [quisque PG] ungitur. Et reaedificatur in baptismo, ut contra tyrannum suscipiat bellum. Post haec, quasi omni superata tentatione, factus idoneus ad docendum, si quidem sacerdos est, doceat: et quia miraculorum faciendorum non est semper necessitas, doctrinam suam bonae vitae, quasi miraculis, factis commendet. Si autem [οm. Val.] laicus est, operibus doceat fidem: operibus se et hominibus commendet, et Deo. Deinde quia non possumus aliter exire de mundo, nisi solutum fuerit corpus, per quod ingressi sumus in mundum, necesse est exire nos de hoc stadio mundi. Et quoniam omnis vita nostra tentatio fuit, restat ut tentationis [ temptationum Val. ] victoriam resurrectionis merces sequatur et gloria». [MM2020] [MM2021]

^az ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.. <Non hab.> Glossa ordinaria [Strasbourg, 1481, t. 1-4], ed. Gloss-e . [MM2020]